Budową rotundy kierował francuski gen. Jan Chrzciciel Mallet-Malletski podczas modernizacji zamojskiej twierdzy. Znajduje się ok. 500 m na południe od Starego Miasta, pełniła wówczas ważną funkcję jako stanowisko obronne. Z twierdzą połączona była drogą biegnącą na południe od dawnego bastionu II, osłoniętą wałami i fosą na zewnątrz. Rotunda ma formę grubego (ok. 7 m) pierścienia przykrytego warstwą ziemi, otwartego od strony Starego Miasta, z wysokimi (ok. 9,5 m), ceglano-kamiennymi ścianami, z oknami o funkcji strzelnicy od zewnątrz oraz wejściami do poszczególnych cel od dziedzińca. Zbudowana jest na planie koła o średnicy zewnętrznej 54 m. Wewnętrzny dziedziniec ma 38,5 m średnicy^[2]. Znajduje się tam 19 niewielkich, połączonych cel – wcześniej było ich 20, jedna została zniszczona podczas bombardowania niemieckiego na początku II wojny światowej. Do dziś Rotunda otoczona jest fosą od zachodu, południa i wschodu.

W okresie II Rzeczypospolitej stacjonujące w Zamościu pułki Wojska Polskiego 9 Pułk Piechoty Legionów i 3 Pułk Artylerii Lekkiej przejęły obiekty Rotundy^[1].

II wojna światowa

 

Kwatery Żołnierzy Armii Polskiej z Września 1939 na cmentarzu Rotunda

 

Bł. Stanisław Kostka Starowieyski, więzień Rotundy

Podczas II wojny światowej Niemcy stworzyli tu 19 czerwca 1940 przejściowy obóz dla ludności aresztowanej w ramach niemieckiej Akcji AB Nadzwyczajnej Akcji Pacyfikacyjnej (Außerordentliche Befriedungsaktion)^[3], m.in. grupy inteligencji, ludzi związanych z ruchem oporu. Później, w roku 1942, obiekt ten stanowił także miejsce licznych, masowych egzekucji, jakie obejmowały ludność Zamojszczyzny, w tym również dzieci. Podobnie jak w wielu innych miejscach, Niemcy również tu zacierali ślady dokonanych zbrodni; prochy spalonych ofiar zrzucano do fosy-rzeczki biegnącej wokół Rotundy. Szacuje się, że pozbawiono tu życia ok. 8 tysięcy ludzi. Za zbrodnie nikt z oprawców nie został osądzony^[4]. Ostatnie egzekucje miały miejsce 20 i 21 lipca 1944, gdy rozstrzelano 150 ludzi, krótko przed wyzwoleniem obozu^[5].

Po zakończeniu działań wojennych i wyzwoleniu miasta spod okupacji niemieckiej w 1944 r., utworzono tu cmentarz z grobami ofiar Rotundy wokół jej murów na zewnątrz oraz groby innych ofiar po obu stronach drogi prowadzącej od północy do jej dziedzińca (uporządkowanych w połowie lat 50.): żołnierzy Armii Polskiej z Września 1939, żołnierzy Armii Krajowej, partyzantów radzieckich i żołnierzy Armii Czerwonej, a także ludności cywilnej, Żydów i ofiar ludobójstwa stalinowskiego. Jest tu wiele grobów bezimiennych, symbolicznych, można też zauważyć groby zbiorowe, ale upamiętniające tragiczne wydarzenia i walkę w obronie Polski. Znajdują się tutaj prochy ponad 45 tysięcy ofiar, żołnierzy oraz partyzantów poległych w czasie okupacji niemieckiej na Ziemi Zamojskiej^[6].

W roku 1947 utworzono tu Muzeum Martyrologii Zamojszczyzny – Rotunda.

Przy wejściu na dziedziniec znajduje się brama z niemieckimi napisami „Gefangenen Durchgangslager Sicherheitspol” („Jeniecki Obóz Przejściowy Policji Bezpieczeństwa”), poniżej mniejszymi literami: Beschlagnahmt im Einvernehmen mit der Ortskommandtr Zamosc (Obiekt zajęty w porozumieniu z komendanturą w Zamościu)^[1].

Po lewej stronie, w miejscu zniszczonej celi, znajduje się płyta upamiętniająca rozstrzeliwania i egzekucje więźniów.

Wewnątrz, poszczególne cele zostały poświęcone różnym ofiarom II wojny światowej, nie tylko z Zamojszczyzny, są tam:

1. Ruiny celi zbombardowanej we wrześniu 1939
2. Cela Gospodarcza
3. Cela Wołyniaków^[7]
4. Cela Więźniów Politycznych (dawniej Powstańców Warszawy)
5. Cela Prawników i Sędziów
6. Cela Sybiraków (dawniej Nieznanego Więźnia Politycznego)
7. Cela Stowarzyszenia Kupców Polskich
8. Cela Harcerzy^[8]
9. Cela Więźniów Majdanka
10. Kaplica. Cela Księży i Duchowieństwa
11. Cela Więźniów Oświęcimia – Auschwitz-Birkenau
12. Cela Pocztowców
13. Cela Nauczycieli
14. Cela Partyzantów
15. Cela Spółdzielców
16. Cela. Zamość w 1939
17. Cela. Zamość i Zamojszczyzna w latach 1940–1942
18. Cela. Wysiedlenia. Pacyfikacje. Dzieci Zamojszczyzny. 1942–1944
19. Cela. Rotunda w systemie więziennictwa niemieckiego
20. Cela. Rotunda w lipcu 1944 roku

Na dziedzińcu znajduje się duża płyta pamiątkowa – w tym miejscu palono ciała zamordowanych. Ostatnich więźniów zamordowano tuż przed ucieczką, ich ciała spaliły się tylko częściowo i są pochowane wokół.

Wśród więźniów obozu Rotunda byli m.in.: błogosławiony Stanisław Kostka Starowieyski, 16-letnia uczennica Grażyna Kierszniewska^[9], 17-letnia uczennica gimnazjum Danuta Sztarejko, jej matka Celina Sztarejko – żona oficera Stanisława Sztarejko^[10], hr. Aleksander Szeptycki, Michał Nowacki wiceburmistrz Zamościa, Wacław Bajkowski prezydent Lublina, płk Zdzisław Maćkowski żołnierz AK, jego dwaj synowie Zdzisław i Jan, jego żona Pelagia Maćkowska^[11], Michał Wazowski burmistrz Zamościa, ks. Antoni Gomółka kapelan harcerstwa, Władysław Szala rolnik, jego 19-letni syn Jan Szala, Henryk Rosiński notariusz, dr Zygmunt Klukowski^[12]. Szacuje się, że przez Rotundę przeszło około 50 tys. ludzi^[6].

Na rotundzie obchodzone są uroczystości rocznicowe oraz związane ze świętami państwowymi oraz kościelnymi.

O Rotundzie Zamojskiej opowiada film dokumentalny „Rotunda zamojska – cela śmierci”^[13]. Informacje przedstawione w dokumencie skupiają się na tematyce powiązanej z działalnością Obwodu Zamość AK oraz z okresem Powstania Zamojskiego.